Đà Nẵng: Sinh Hoạt Văn Hóa trước 1975

Đà Nẵng: Sinh Hoạt Văn Hóa trước 1975 - Thơm Tà Áo Bay

Văn học, nghệ thuật là hai bộ môn thường có những sinh hoạt chung, xen kẽ và hổ trợ lẫn nhau. Tính chất hòa hợp này càng rõ nét khi nhìn lại những hoạt động văn hóa tại thành phố Đà Nẵng. Dân Quảng Nam, nói chung, dân Đà Nẵng, nói riêng, vốn thường được đánh gía là hiếu học, cũng như thành đạt hiển hách trong khoa bảng. Nếu vịn vào kết quả này để nhìn lại những phát triển về giáo dục, nghệ thuật của Đà Nẵng, có lẽ không thể đánh gía cao cái tiến trình của hai bộ môn này.

Với một số lượng cư dân đông đảo, đầu thập niên 60, việc thi tú tài, thí sinh còn phải khăn gói ra cố đô Huế, và cho mãi đến năm 1974, một đại học cộng đồng hai năm mới được chính phủ ban hành sắc lệnh thành lập.

Ở cấp trung học, Đà Nẵng thời bấy giờ có khoảng 12 trường. Ty giáo dục được đặt cùng cơ sở với trường nữ tiểu học. Để bù vào những khiêm nhường này, Đà Nẵng đã có được một đội ngủ giáo chức khá đông đảo và có khả năng chuyên môn cao.

Bên cạnh ngành giáo dục, công tác phát huy văn hóa còn được nhiều hội đoàn tham gia, cụ thể như :

• Hội Khổng Học của nhà thơ ngụ ngôn Trần Gia Thoại.
• Hội Hồng Thập Tự Đà Nẵng do bác sĩ Huỳnh Tấn Đối điều hành
• Hội Hướng Đạo Đà Nẵng Việt Nam với các phân hội
• Hội Khuyến Học
• Hội Việt Mỹ

Trong các hội đoàn này, hội Khuyến Học đã có những hoạt động tích cực, hữu hiệu nhất.
Hội qui tụ được đông đảo các giới cầm bút, luật gia, giáo chức, bác sĩ...hiện có mặt tạiđịa phương. Việc điều hành mọi sinh hoạt của hội, được đặt trong tinh thần làm việc hăng say, không vụ lợi của một ban chấp hành gồm :

• chủ tịch: nhà văn kiêm giáo sư Nguyễn văn Xuân.
• đệ nhất phó chủ tịch, đặc trách văn hoá nghệ thuật: Trung Tá Nguyễn Kim Tuấn, tức nhà văn Duy Lam
• đệ nhị phó chủ tịch, đặc trách xã hội: nhà văn Phan Du
• các ủy viên trong ban chấp hành gồm :
  • Trung Tá Thẩm phán Hồ Minh
  • Bác Sĩ Nguyễn Ngọc Lang
  • Nhà thơ Thái Tú Hạp
  • Giáo sư Trần Đình Thanh Lam
  • Nhà nghiên cứu Võ Văn Dật
  • Luật sư Hồ Công Lộ
  • Ông Nguyễn Rô, chánh ty kiểm duyệt vùng I chiến thuật.
  • Nhà Thơ Hoàng Quy, quản đốc đài phát thanh Đà Nẵng
• Và một lực lượng đông đảo hội viên.

• Thành lập Thư Viện
• Mở Lớp Đêm
• Mở Quán Cơm Học Sinh
• Tổ chức những buổi sinh hoạt công cọng, bao gồm: diễn thuyết, ra mắt sách, triển lãm
• Tổ chức những chuyến đi thăm, để tìm hiểu về việc canh tác vv...

Nghiêng về những sinh hoạt nặng tính chất văn học, chúng ta có thể ghi nhận:
Vào thập niên 50, văn giới của Đà Nẵng, ngoài những tên tuổi còn đứng vững trong văn học sử như Nguyễn văn Xuân, Phan Du, Duy Lam, Vũ Hân, Thái Can... còn có những cây bút trong giới công chức, một thời được địa phương biết đến như các Ông :

• Quốc Dân với tác phẩm Hận Tây Đô (kịch thơ)
• Hồ Mộng Thiệp, với thi tập Hương Quê
• Tô Như với thi tập Quán Nước Làng Mây
• Thanh Phượng với Suối Reo (tập thơ)
• Anh Độ, với tập thơ Hương Tình
• Việt Trữ , với thơ
• Hoàng Trọng Thược (thơ)
• Trần Gia Thoại (Nợ Bút, 1953 thơ và ngụ ngôn / Xứ Hoa Anh Đào Đà Lạt (thơ 1973) / Duyên Văn 1977)

Triển lãm tranh Lâm Quang Phước tại Bảo Trợ Nhi Đồng ĐN năm 1971
ảnh bên trái: (1) Bác Sĩ Huỳnh Tấn Đối - (2) Luân Hoán - (3) Luật Sư Hồ Công Lộ - (4) Bác Sĩ Trần Đình Nam

Bao La Văn Đoàn tại Đà Nẵng, trong thời điểm là do các vị trên thành lập và hoạt động khá sôi nổi.

Trong thập niên 60, với sự tăng trưởng của hàng ngủ giáo chức đã cung cấp thêm cho làng bút Đà Nẵng những khuôn mặt :

• Trần Hoan Trinh (Trần Đại Tăng) tác phẩm: Tôi Khóc Em Cười.
• Trần Nhất Hoan (Trần Đình Hoàn) tác phẩm: Nỗi Buồn Ngày Tháng Cũ
• Nguyễn Trung Hối, tác phẩm Trong Mê Cung
• Việt Hải (Bùi văn Giải)...
• Trần Đình Quân, tác phẩm: Vườn Dâu Xanh (tập nhạc)

Cũng trong thập niên 60, khởi từ lực lượng học sinh, đã đẻ ra nhiếu bút nhóm, sinh hoạt văn học khá khởi sắc . Đáng kể nhất là nhóm "Cùng Đi Một Đường" của trường trung học Phan Chu Trinh. Nhóm này qui tụ :

• Nguyễn Hữu Nuối, bút hiệu Lam Hồ. tác phẩm: Tiếng Động Trong Khu Phố Nhỏ (truyện)
• Phan Chánh Dinh bút hiệu Phan Duy Nhân, Dương Phù Sao
• Nguyễn Đăng Trừng, bút hiệu Huy Giang,
• Lê Văn Nghĩa, bút hiệu Tô Yên
• Hồ Cư không dùng bút hiệu.
• Tôn Thất Chân Tu, bút hiệu Chu Tân
• Vương Thanh: Khu Rừng Mùa Xuân, truyện Văn Học 1964...

Thơ văn của nhóm "Cùng Đi Một Đường" được một số tuần báo, nguyệt san tại Sài gòn đăng tải, nhiều nhất là tạp chí học đường Gió Mới.

Bên cạnh nhóm "Cùng Đi Một Đường" còn có các thi văn đoàn được khai sinh từ các trường trung học tư thục. Và những người hoạt động mạnh nhất có :

• Phương Tấn
• Đoàn Minh Hải,
• Yến Nguyên Thanh,
• Mặc Mai Nhân
• ...

Những người có đóng góp cho các nguyệt san tại thủ đô, nhưng không nằm trong bút nhóm nào có :

• Vương Thanh
• Hà Xuân Kỳ
• Trần Vinh Anh
• Nguyễn Đức Cung
• Triều Hoa Đại.
• Luân Hoán.

Một số các cây bút khác đến cư ngụ tại Đà Nẵng hoặc sinh hoạt muộn hơn :

• Cao Mỵ Nhân
• Lê Vĩnh Thọ
• Hạ Quốc Huy
• Cao Bá Minh
• Nguyễn Hương Nhân
• Vũ Hữu Định
• Nguyễn Nho Sa Mạc
• Nguyễn Nho Nhượn
• Đông Trình
• Nguyễn Đông Giang
• Đoàn Huy Giao
• ...

Ngoài ra những cây bút gốc Đà Nẵng nhưng sinh hoạt khi cư ngụ tại một địa phương khác, hoặc sau này mới nổi bậc tại hải ngoại như :

• Phan Nhật Nam
• Hà Nguyên Thạch
• Đynh Hoàng Sa
• Thường Quán
• Trần Gia Phụng
• Hoàng Nga
• Phan Xuân Sinh
• Nguyễn Bá Trạc
• Đặng Hiền
• Nguyễn Nam An
• ...

Hổ trợ trực tiếp cho giới sáng tác chính là đại đa số thị dân Đà Nẵng. Tích cực nhất là hai giới : trí thức, cùng lực lượng học sinh. Trong giới nhân sĩ, trí thức, tiêu biểu có:

• Bác sĩ Trần Đình Nam (cựu bộ trưởng bộ nội vụ chính phủ Trần Trọng Kim)
• Bác sĩ Đinh Văn Tùng
• Bác sĩ Thái Can
• Bác Sĩ Huỳnh Tấn Đối
• Ông Nguyễn Rô, Giám đốc sở kiểm duyệt vùng I
• Ông Trần Ngọc Quế, giáo sư
• Ông Nguyễn Xuân Nghệ, giáo sư
• ...

Thành phần nam, nữ học sinh, tạo được một đội ngũ bạn đọc đông đảo nhất. Nhân nhắc đến lực lượng này, chúng tôi xin được bỏ trong dấu ngoặc danh sách một số kiều sinh một thời của Đà Nẵng. Họ, ngoài vai trò bạn đọc, hình như còn là đầu mối của nhiều nguồn sáng tạo nghệ thuật. Dĩ nhiên sự nhắc nhở một số ít mỹ danh ở đây cũng chỉ có tính cách tượng trưng và nằm trong khuôn khổ một hồi niệm thân mật và trang trọng.

Thùy Trâm, khuôn mặt một thời của Đà Nẵng

Nhìn qua lãnh vực báo chí Đà Nẵng thời bấy giờ gần như không có một tờ báo văn học nào. Tuần báo Tiếng Dân chỉ phát hành trong phạm vi các tỉnh miền Trung, nhưng không được lâu bền.

Về in ấn, hình như chỉ có hai nhà in đã có in một vài quyển sách , đặc san là nhà in Trung Hưng của Thánh Thất Cao Đài Đà Nẵng và nhà in Da Vàng của anh Hoàng Khanh.

Sinh hoạt nổi của văn học nghệ thuật cũng rất khiêm nhường : vài buổi giới thiệu sách mới, dăm cuộc triễn lãm tranh sơn dầu :

• Chung: có phòng tranh của Đinh Cường, Hoàng Trọng Bân, Nguyên Hạo, Trịnh Cung
• Riêng: có phòng tranh của:
  • Lâm Quang Phước,
  • Cao Bá Minh,
  • Hạ Quốc Huy,
  • Hoàng Đăng Nhuận

Về Văn Nghệ Trình diễn, Đà Nẵng còn ơ hờ hơn nữa. Với 600.000 dân, hình như không có một ban kịch nghệ nào, Những nổ lực của nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ, Vĩnh Điện cũng chỉ thu gọn trong các cổng trường trung học. Và Đà Nẵng cũng thiếu vắng một tiếng hát, khả dĩ để thành danh ca sĩ.

Qua những nét vẽ giản lược trên, hy vọng chúng tôi còn nhiều thiếu sót, nhầm lẫn. Bài viết này chính là những thôi thúc, để những cây bút chuyên nghiệp về nghiên cứu bình luận, đủ bực mình mà ra tay viết lại. Mong lắm thay.

Lý Phước Ninh